Tereny miast cechuje znaczne ograniczenie przestrzenne i jakościowe elementów środowiska przyrodniczego, jakie funkcjonowało na nich przed urbanizacją. W przypadku starszych miast, w jego centrach mieszkalno-usługowych oraz na terenach przemysłowych, naturalne ekosystemy i ich składniki bywają całkowicie wyeliminowane. Każdy fragment przestrzeni miasta, z zachowanymi biocenozami, nawiązującymi do typowych dla danego terenu, jest szczególnie cenny. Dalsze ich trwanie jest jednak uwarunkowane przede wszystkim utrzymaniem się cech siedlisk, które zajmują. Przy stopniu antropopresji, występującej na obszarach miast, zwłaszcza w dzielnicach o charakterze zarówno mieszkalnym, jak i przemysłowym, wymaga to ochrony czynnej. Bez świadomych działań człowieka, na rzecz zabezpieczenia siedlisk, z ich ekosystemami, nawiązującymi do naturalnych, wyginą one bezpowrotnie. Przyniesie to stratę zarówno dla krajobrazu miasta, utrzymania jego różnorodności biologicznej, a w konsekwencji – dla dobrostanu życia człowieka w tej przestrzeni.

Wyspa Portowa w Gdańsku, zwana też Wyspą Stogi, to fragment miasta otoczony wodami: Zatoki Gdańskiej, Martwej Wisły oraz Wisły Śmiałej. Część tej przestrzeni, położona od strony morza, była obiektem badań terenowych, w roku 2023, prowadzonych przez zespół przyrodników, w ramach projektu „Survival Natury – sztuka przetrwania między przemysłem a człowiekiem”, grant lokalny Busole II, finansowany przez Baltic Hub CT sp. z o.o. (umowa nr 1/2023, z 10 czerwca 2023 r.), podjętego przez Polski Klub Ekologiczny Okręg Pomorski. Zbierano dane, o wybranych elementach środowiska przyrodniczego, m.in. o szacie roślinnej.

W ramach założeń metodycznych, przyjętych w projekcie, badaniami objęto przymorskie części dzielnic: Stogi, Krakowiec-Górki Zachodnie oraz Westerplatte (część Przeróbki). Starano się zebrać dane, do poznania aktualnego bogactwa zbiorowisk roślinnych, a zwłaszcza fitocenoz nawiązujących do naturalnych. Mimo skróconego sezonu badań, trwających od połowy czerwca, starano się rozpoznać bogactwo flory roślin naczyniowych (kwiatowych i paprotników), szczególną uwagę zwracając na kilka grup gatunków. Dotyczyło to przede wszystkim roślin objętych ochroną gatunkową, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, tj. rozporządzeniem o ochronie gatunkowej roślin. Za bardzo ważne, uznano rozpoznanie obecności roślin typowych dla wydm nadmorskich, a także dla zbiorowisk halofilnych. Są to bowiem gatunki siedlisk wyjątkowych, związanych z brzegiem morza oraz ujściem Wisły, wyróżniające tutejszą florę. Gdańsk jest jedynym większym miastem w Polsce, które w swojej różnorodności biologicznej ma zestaw taksonów, specyficznych dla wskazanych siedlisk. Jednocześnie, starano się rozpoznać stopień zniekształcenia siedlisk, przyczyny tego stanu oraz dokonać oceny możliwości poprawy obecnej sytuacji.

Szata roślinna obejmuje florę i roślinność. Flora, to ogół gatunków roślin na danym obszarze (np. flora Stogów, flora Gdańska); najczęściej utożsamiana z florą roślin naczyniowych. Roślinność, to zbiorowiska roślinne (powtarzalne w pewnym regionie geograficznym kombinacje gatunków, typowe dla konkretnych warunków siedliskowych i klimatycznych), opisane naukowo (zespoły roślinne) oraz inne, występujące na danym terenie.

Flora roślin naczyniowych terenu przymorskiej części Wyspy Stogi jest bogata i zróżnicowana, zważywszy na położenie w obszarze miasta. Badania, prowadzone w sezonie wegetacyjnym 2023 roku (bez wiosny), wykazały obecność 685 gatunków (w tym – kilku podgatunków i form), bez roślin uprawianych, nie zdziczałych. Nie odnaleziono kilkudziesięciu gatunków, znanych wcześniej z tego terenu, np. z badań w latach 50-60. XX w., których owocem była praca doktorska Zofii Schwarz, dotycząca flory Gdańska.

W omawianej florze stwierdzono 4 gatunki objęte ochroną ścisłą, z tego 3 – z obowiązkiem ochrony czynnej [oznaczone poniżej symbolem (1)]; 16 gatunków objętych ochroną częściową, a także 4 gatunki objęte ochroną częściową, pochodzące z uprawy.

Gatunki objęte ochroną ścisłą, to: aster solny Aster tripolium (1), mikołajek nadmorski Eryngium maritimum, mlecznik nadmorski Glaux maritima (1), nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum (1). Gatunki objęte ochroną częściową, to: cis pospolity Taxus baccata, dzięgiel (arcydzięgiel) litwor nadbrzeżny Angelica archangelica subsp. litoralis, gruszyczka mniejsza Pyrola minor, gruszycznik jednokwiatowy Moneses uniflora, grzybienie białe Nymphaea alba, jarząb szwedzki Sorbus intermedia, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens, kruszczyk szerokolistny E. helleborine, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, rokitnik zwyczajny Hippophaë rhamnoides, świbka morska Triglochin maritimum, turzyca loarska Carex ligerica, turzyca piaskowa
C. arenaria, wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum, wilżyna rozłogowa Ononis repens.

Szczególna wartość badanej flory polega na udziale gatunków związanych z brzegiem morza – typowych wyłącznie dla wydm nadmorskich, a także roślin halofilnych, bardzo rzadkich w skali kraju. To one zwłaszcza stanowią o wyjątkowości i specyfice tutejszej flory. Decyduje o niej również duży udział antropofitów, w tym – szeregu relatywnie rzadkich, które zdziczały i samodzielnie się odnawiają, na co wpływ miały: obecność ujść Wisły, sąsiedztwo portu, historia przemian tego terenu.

Główne obszary, wyróżniające się szatą roślinną na terenie opracowania, to: pas wydm nadmorskich; bory i lasy na wydmach i w obniżeniach międzywydmowych oraz wokół jeziora; wody i ich obrzeża oraz bagna i torfowiska; tereny z roślinnością ruderalną – zmienione przez człowieka i podlegające jego szczególnie silnej i/lub stałej presji.

Wydmy nadmorskie są zaliczone do siedlisk Natura 2000: 2110 – „Inicjalne stadia wydm białych”; 2120 – „Nadmorskie wydmy białe”; 2130* – „Nadmorskie wydmy szare”. W naturalnych warunkach, wydmy nadmorskie obejmują, licząc od strony plaży: wydmę przednią, wydmę białą, wydmę szarą, zagłębienia międzywydmowe oraz starsze, zalesione pasma wydm. Na terenie opracowania aktualnie stwierdzono: znikome resztki wydmy przedniej, wydmę białą, znacznie poszerzoną w przeszłości, przez działania Urzędu Morskiego i przekształconą, przez sztuczne nasadzenia (m.in. wierzb Salix sp. div.), na długim odcinku od Stogów, w stronę Górek Zachodnich kompletnie zdewastowaną, przez tzw. nudystów; wydmę szarą, częściowo podobnie zniszczoną, a częściowo zasypaną chrustem oraz zarośniętą obcym gatunkiem – różą pomarszczoną Rosa rugosa.

Dla wydm nadmorskich charakterystyczne jest występowanie szeregu gatunków roślin, których nie spotka się (lub rzadko) poza pasem wybrzeża. Na badanym terenie, należą do nich m.in.: fiołek trójbarwny nadmorski Viola tricolor f. maritima, groszek nadmorski Lathyrus japonicus subsp. maritimus, honkenia piaskowa Honckenya peploides, kostrzewa kosmata Festuca villosa, kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens, mikołajek nadmorski Eryngium maritimum, rukwiel (dziobak) nadmorska Cakile maritima, solanka kolczysta Salsola kali, turzyca piaskowa Carex arenaria. Obecnie, tereny wydmowe obszaru opracowania są silnie zdewastowane przez intensywne użytkowanie, wbrew obowiązującym zakazom. Spowodowało to wyniszczenie płatów roślinności wydmowej, z zanikiem specyficznych gatunków, niektórych prawie zupełnie, jak np. honkenii piaskowej i rukwieli nadmorskiej.

Lasy na wydmach zaliczone są do siedliska Natura 2000: 2180 „Lasy mieszane i bory
na wydmach nadmorskich”. Bory na wydmach nadmorskich, to w naturalnych warunkach nadmorski bór bażynowy Empetro nigri-Pinetum, na zboczach wydm, o wystawie południowej – postaci chrobotkowej, pozostałe fragmenty wydm – w postaci typowej, a w zagłębieniach – wilgotnej. Lasy na wydmach – to przede wszystkim las brzozowo-dębowy Betulo pendulae-Quercetum roboris oraz las bukowo-dębowy Fago-Quercetum petraeae. W zagłębieniach międzywydmowych wykształcają się olsy, a także brzeziny oraz łęg czeremchowo-jesionowy Pruno-Fraxinetum.

Lasy na terenie opracowania zostały w przeszłości zniszczone, przez wycięcie drzewostanów i uruchomienie wydm, a obecnie ich drzewostany stanowią głównie owoc wieloletnich nasadzeń, mających na celu zatrzymanie piasku wydmowego. Sadzono pasami sosnę górską (kosodrzewinę) Pinus mugo, ale przede wszystkim nasadzano sosnę zwyczajną
P. sylvestris, w wilgotniejszych miejscach – sosnę amerykańską (wejmutkę) P. strobus,
a od strony morza – sosnę czarną P. nigra. Z krzewów, gatunkiem powszechnie nasadzanym była róża pomarszczona Rosa rugosa; sadzono też inne gatunki, jak m.in. rokitnik zwyczajny Hippophaë rhamnoides, czeremchę amerykańską Padus serotina, porzeczkę alpejską Ribes alpinum, świdośliwkę kłosową Amelanchier spicata i in. Z powyższych względów, tutejsze zbiorowisko borowe znacznie odbiegają od typowego boru bażynowego (m.in. brak nawet bażyny czarnej Empetrum nigrum oraz szeregu innych gatunków roślin, charakterystycznych dla tego zespołu).

Borowe partie, na pagórkach wydmowych, zajmują w większości nasadzenia sosny, z drzewostanami w wieku przeważnie kilkudziesięciu do stu lat, jednak w szeregu miejscach
z przestojami starych sosen, o pokroju typowym dla wydm nadmorskich. Są one jednym z cennych elementów tutejszych lasów. W prześwietleniach i zagłębieniach obecne
są samosiewy sosny zwyczajnej. Zdarzają się też samosiewy sosny czarnej i sosny amerykańskiej. W młodszych, bardziej gęstych nasadzeniach sosny, w runie często dominują pospolite mchy borowe; w wielu płatach jest to niebielistka siwa Leucobrym glaucum.
Na odmorskich, cienistych zboczach obecne są też inne mchy borowe, bardzo rzadko trafiają się kępki torfowca Sphagnum sp.

W zagłębieniach międzywydmowych wykształciły się olsy, a także wilgotne postaci boru nadmorskiego i brzezin, są płaty nawiązujące do łęgu czeremchowo-jesionowego. Na terenie opracowania praktycznie nie występuje współcześnie wilgotna postać boru bażynowego; do lat sześćdziesiątych XX w. dominowały olsy, okresowo zalane, z drzewostanem budowanym przez olszę czarną Alnus glutinosa oraz olszę szarą A. incana, z obfitą obecnością w podszycie kruszyny pospolitej Frangula alnus, bzu czarnego Sambucus nigra, a także udziałem porzeczek – czarnej Ribes nigrum, czerwonej R. schlechtendalii i alpejskiej R. alpinum. Były też, na torfowym podłożu, rozległe fragmenty brzeziny, z obfitym udziałem w runie torfowców Sphagnum sp.

Dla borów i lasów, na wydmach nadmorskich Wyspy Stogi, charakterystyczne jest współcześnie występowanie takich gatunków roślin, jak m.in.: borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, borówka czarna V. mytillus, jarząb pospolity Sorbus aucuparia, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, konwalia majowa Convallaria majalis, kruszyna pospolita Frangula alnus, nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense, turzyca piaskowa Carex arenaria, a także obcych taksonów, szczególnie czeremchy amerykańskiej Padus serotina.

Lasy na terenie opracowania, z takim trudem i nakładem sił odbudowywane, po wycięciu drzewostanów (zwłaszcza na przełomie XVIII i XIX w.), doznały też ogromnych zniszczeń w nowszej historii. W marcu 1945 roku, koncentracja wojsk i uciekającej ludności niemieckiej, w otoczonym Gdańsku, objęła omawiane tereny. Zostały one przeryte transzejami i potężnymi okopami, podziurawione lejami po wybuchach; ich pozostałości istnieją do dziś w pagórkach wydmowych, a roślinność w zagłębieniach terenu różni się od otoczenia. Kolejne, drastyczne zniszczenia przyniosło pozyskiwanie bursztynu, na skalę przemysłową. W latach 60. XX w., w lasach Mierzei Wiślanej, począwszy od Stogów, pojawili się „bursztyniarze”, którzy nielegalnie, metodą hydrauliczną pozyskują jantar, z bogatych złóż, ukrytych w wydmach tego terenu. Proceder trwa już około 60. lat, a w ostatnim czasie ponownie się nasilił. Wypłukiwanie bursztynu prowadzi czasami do wywracania się drzew. Lasy Stogów są obecnie poryte otworami, z polami piaszczystymi, zamiast leśnego runa, z osuszeniem zagłębień, pierwotnie utrzymujących wodę. Dojazd samochodami ze sprzętem, do miejsc płukania bursztynu, również powoduje szkody w lasach, z rozjeżdżaniem licznych dróg. Dodatkowo, szkody przynosi palenie ognisk, wzniecających niekiedy pożary, wycinanie drzew i budowa dojść do wody, pozostawianie otworów, zaśmiecanie lasu (m.in. uszkodzone węże od pomp, baniaki po oleju, puszki, butelki i in.).

Zniszczenia lasów dokonuje też zwykła, masowa penetracja przez ludzi, powodująca wydeptywanie runa, niszcząca gatunki wrażliwe na deptanie (zwłaszcza krzewinki, a także chrobotki i inne porosty jak np. płucnica islandzka Cetraria islandica). Wiąże się to z kilkoma nurtami aktywności ludzkiej: wędrówką przez las na plażę, zbiorem grzybów (bardzo intensywnym ostatnio); wędrówkami pasjonatów militariów, szlakiem bunkrów, obecnych w tutejszych lasach. Wielu wędrujących przez las zostawia w nim rozmaite odpady. Szlak turystyczny (czerwone znaki), wiodący przez leśny teren, niknie w tysiącach dróg i ścieżek. Kilkukrotnie, w ostatnich 50 latach, usiłowano też tworzyć w lesie małą architekturę, stawiając ławeczki, lampy, budując ścieżki zdrowia.

Solniska nadmorskie Glauco-Puccinellietalia (program Natura 2000 – kod 1330),
to halofilne zbiorowiska szuwarowe, łąkowe lub pastwiskowe, znajdujące się pod wpływem słonawych wód morskich, okresowo zalewane. Na terenie opracowania, aktualnie tego typu siedlisko, z jego specyficzną szatą roślinną, znajduje się na brzegu Wisły Śmiałej w Górkach Zachodnich oraz w użytku ekologicznym „Zielone Wyspy”. Ze względu na ogromną presję (zasypywanie siedliska, dla umacniania brzegu, odpadami i piaskiem oraz działania wędkarzy – wydeptywanie i zaśmiecanie), ta unikatowa roślinność, z jej wybitnie rzadkimi gatunkami, jest w wyraźnym regresie.

Obecność słonaw wiąże się ze specyfiką miejsc, będących w zasięgu cofki – wpływania zasolonych wód morskich, do ujściowych odcinków rzek, przy sztormach i wiatrach od morza. Mimo słabego zasolenia Bałtyku, a jeszcze mniejszego Zatoki Gdańskiej, kumulacja wody morskiej, u brzegów ujść Wisły, stworzyła nadmorskie siedliska halofilne. Są one coraz rzadsze w Europie, gdyż w miejscach ich pierwotnego występowania powstawały miasta, porty, stocznie, obiekty rekreacyjne. Z tego względu, siedliska te należą do siedlisk przyrodniczych, objętych ochroną, w Unii Europejskiej, w ramach programu Natura 2000. Na terenie opracowania występują jeszcze takie gatunki halofitów (słonorośli), jak m.in.: aster solny Aster tripolium, babka Wintera Plantago winteri, mlecz błotny (nadwodny) Sonchus palustris, mlecznik nadmorski Glaux maritima, nostrzyk ząbkowany Melilotus dentata, oczeret Tabernemontana Schoenoplectus tabernaemontani, sit Gerarda Juncus gerardi, sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, świbka morska Triglochin maritimum.

Roślinność wód terenu opracowania jest zróżnicowana, gdyż dotyczy wód Zatoki Gdańskiej, Wisły Śmiałej, Pustego Stawu, mniejszych zbiorników, jak oczka na dawnych torfowiskach (jedno – to dawniej tzw. Mały Pusty Staw lub Jezioro Zajęcze, drugie – Tajemniczy Staw) oraz Karasiowych Jeziorek, zwanych też Jeziorem Bursztynowym, rzeki Łachy (Gniłej Łachy), rowów oraz wykopanych, w rejonie Sączków, podłużnych zbiorników.

W ostatnich dziesięcioleciach, żywe zasoby wód Zatoki Gdańskiej uległy ogromnej degradacji. Do lat 60./70. XX w., po sztormach, na plażach Stogów, w obrębie tzw. kidziny (siedlisko Natura 2000 – 1210 – „Kidzina na brzegu morskim”) znajdowało się dużo okazów rośliny z krasnorostów – widlika zaostrzonego Furcellaria lumbricalis oraz brunatnicy (protisty roślinopodobne) – morszczynu pęcherzykowatego Fucus vesiculosus. Pod koniec XX w. stwierdzono, że w Zatoce Gdańskiej morszczyn wyginął (odnaleziony śladowo w roku 2023 w Zatoce Puckiej), a zasoby widlika znacznie się zmniejszyły.

Roślinność wodna Pustego Stawu nie jest szczególnie bogata, w ostatnich latach nawet pospolity niegdyś, obcy gatunek – moczarka kanadyjska Elodea canadensis, wydaje się być w regresie. Na północno wschodnim krańcu jeziora występuje grążel żółty Nuphar lutea,
a po przeciwnej stronie zbiornika jest większe skupienie szuwaru trzciny pospolitej Phragmites australis. Wzdłuż brzegów jeziora, obok wielu miejsc silnie wydeptanych, występują pasy szuwaru, budowanego przede wszystkim przez mannę mielec Glyceria maxima, tatarak zwyczajny Acorus calamus, kosaciec żółty Iris pseudoacorus i pałkę szerokolistną Typha latifolia, a towarzyszą im m.in. kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, uczepy Bidens sp.

W przeszłości, wyjątkowo bogatą i interesującą roślinność posiadała rzeczka Łacha, jednak intensywne czyszczenie jej koryta oraz zasypywanie terenów przyległych, spowodowały degradację szaty roślinnej tego cieku. Występowały w niej obficie populacje grążela żółtego Nuphar lutea, grzybieni białych Nymphaea alba, strzałki wodnej Sagittaria sagittifolia, kilka gatunków rdestnic Potamogeton sp. div., przy brzegach zaś pałka wąskolistna Typha angustifolia, pałka szerokolistna T. latifolia i sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, a nawet mlecznik nadmorski Glaux maritima.

Roślinność ruderalna jest rozpowszechniona na terenie opracowania, zajmując zarówno pobocza dróg i torów tramwajowych, jak również tereny wokół zabudowy. Szczególnym miejscem, występowania mozaiki zbiorowisk muraw napiaskowych oraz roślinności ruderalnej, jest pas przebiegu rurociągu dla przesyłu produktów naftowych. Rozległe powierzchnie, zajęte przez zbiorowiska ruderalne, to tereny Sączków, w przeszłości wykorzystywane do polderowego rozsączania ścieków bytowych gdańszczan. Na nowszych mapach, obszar ten jest nazwany „Pomorskim Centrum Logistycznym w budowie”. Przyległy, obszerny teren zajmuje dawne wysypisko odpadów, obecnie zamaskowanego roślinnością. Występują na nim obficie m.in.: nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, wrotycz pospolity Tanacetum vulgare, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, jasnota biała Lamium album, sałata kompasowa Lactuca serriola, bylica piołun Artemisia absinthium, mydlnica lekarska Saponaria officinalis i wiele innych. W zadrzewieniach, jakie zajęły już część wysypiska, obecne są np. klon polny Acer campestre, śliwa wiśniowa (ałycza) Prunus cerasifera (a przypuszczalnie też jej mieszańce, ze śliwą domową), towarzyszą im m.in. rozrastające się jeżyny, pochodzące ze zdziczenia z uprawy, np. jeżyna wcinanolistna Rubus laciniatus.

Na terenie opracowania, z 10 form ochrony przyrody, obowiązujących w Polsce, oprócz istnienia (przynajmniej teoretycznie), jak na obszarze całego kraju, ochrony gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów, istnieją użytki ekologiczne, utworzone w 2011 r.:

„Wydma w Górkach Zachodnich”, o powierzchni 1,69 ha, na terenie tzw. Źródlanej Góry, najwyższego wzniesienia wydmowego w rejonie Gdańska (22,2 m n.p.m.). Celem ustanowienia była przede wszystkim cenna roślinność napiaskowa.

„Karasiowe Jeziorka”, o powierzchni 38,1 ha, w rejonie Górek Zachodnich. Celem ustanowienia była ochrona kompleksu specyficznych zbiorowisk roślinnych: leśnych, wodnych, bagiennych i szuwarowych. Stwierdzono w nim obecność 312 gatunków roślin naczyniowych.

„Zielone Wyspy”, o powierzchni 33,49 ha, w Górkach Zachodnich. Celem ustanowienia była ochrona największego w Gdańsku kompleksu nadrzecznych szuwarów półhalofilnych, o dużej wartości, jako niszy ekologicznej dla szeregu rzadkich gatunków roślin oraz wielu gatunków ptaków wodnych i zwierząt z innych grup systematycznych, zwłaszcza ryb i owadów.

Znamienne, że na omawianym terenie Wyspy Stogi, tak bogatym w przestoje starych, cennych przyrodniczo drzew, nie ma (według oficjalnych danych) pomników przyrody.

 

Możliwość współistnienia w jednej przestrzeni: przemysłu, terenów zamieszkałych przez ludzi oraz środowiska przyrodniczego, pozostającego w dobrej kondycji – stanowi układ skomplikowany i wymagający interdyscyplinarnego rozpracowania. Z tego względu,
do szerszych rozważań, nad możliwościami dalszego rozwoju terenów nadmorskiej części Wyspy Stogi, z korzyścią dla wszystkich zainteresowanych stron, konieczne jest odwołanie się nie tylko do przyrodniczych opracowań, ale też analiz planistycznych
i sozologicznych. W trakcie uzgadniania rozwoju poszczególnych sektorów życia
i działalności człowieka, z możliwie najlepszą ochroną środowiska przyrodniczego, oprócz udziału specjalistów różnych dziedzin, niezbędny jest dialog społeczny, z poszanowaniem zdania każdej ze stron. Takie podejście, do kreowania przestrzeni, jest obecnie zalecane
i promowane w Unii Europejskiej.

Opracowanie: Michał Buliński

Przykładowa literatura:

Buliński M. 2000b. Przyroda Stogów. Stogi. Miasto jak ogród – Stogi 6: 17-21.

Buliński M. 2001. Ochrona przyrody jako ważny element równoważenia rozwoju Gdańska. Pomorski Biuletyn Proekologiczny 24/25: 15-19.

Buliński M., Przewoźniak M. 2002 mscr. Studium dokumentacyjne dla powołania 23. użytków ekologicznych w Gdańsku. Na zlecenie Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Gdańska, BPiWP Proeko, Gdańsk.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r., poz. 1409.

Schwarz Z. 1967. Badania nad florą synantropijną Gdańska i okolicy. Acta Biol. Med. Soc. Sc. Gedan. 11: 363-494.

Schwarz Z., Żmijewska E. 1995. Ogrody Gdańska i okolic. Wyd. Miejski Dom Kultury w Gdańsku, Gdańsk, ss. 72 + ilustracje.

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz. U. z 2023 r., poz. 1336, ze zm.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków, s. xii + 715.